Εορτασμός της 28ης Οκτωβρίου

Η ηθική του ΟΧΙ

(Πανηγυρικός Λόγος)

Για να αποτιμήσουμε το ΟΧΙ του ελληνικού λαού στις σιδηρόφρακτες δυνάμεις του Άξονα, ανάγκη πάσα να θυμηθούμε το κλίμα που επικρατούσε στην Ευρώπη λίγο πριν τον Οκτώβριο του 1940. Στη δεκαετία του ’30 ο φασισμός έχει επικρατήσει σε πολλές χώρες της γηραιάς ηπείρου και οι παραδοσιακές δημοκρατίες, με την πολιτική της ασθενούς βούλησης και του κατευνασμού, δείχνουν αδύναμες να συγκρατήσουν τη βουλιμία του Αδόλφου Χίτλερ για επέκταση και επιβολή με κάθε κόστος. Πολωνία, Τσεχοσλοβακία, Νορβηγία, Κάτω Χώρες, Δανία, Γαλλία δεν αργούν να υποταχθούν στη σβάστικα. Στον ευρωπαϊκό νότο η φασιστική Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι φαντασιώνεται την ανασύσταση του ρωμαϊκού imperium και, ύστερα από μια σχετικά ανέξοδη όσο και απάνθρωπη, επίδειξη ισχύος στην Αβυσσηνία, το φασιστικό ξίφος δεν αργεί να «καρφωθεί» και στα Βαλκάνια, με την  κατάληψη της Αλβανίας από τους Ιταλούς τον Απρίλιο του 1939.

Τα νέφη του πολέμου πυκνώνουν πάνω από τη γειτονιά μας και το καλοκαίρι του ΄40 βρίσκει την Ελλάδα να κρατά με τα δόντια την ουδετερότητα. Ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, αν και ως δικτάτορας είχε εκλεκτική συγγένεια τόσο με τον Χίτλερ όσο και με τον Μουσολίνι, δεν δείχνει τις προθέσεις του και προσπαθεί να κρατήσει τη χώρα έξω από την ευρωπαϊκή διένεξη. Οι πληροφορίες που έφταναν όμως από τις πρεσβείες μας σε Ιταλία και Γερμανία αλλά και από άλλα κέντρα δεν αφήνουν περιθώρια ψευδαισθήσεων. Αργά ή γρήγορα η μικρή μας χώρα θα έμπαινε στο «κάδρο» των μεγαλεπήβολων σχεδιασμών του φασιστικού και ναζιστικού τέρατος. Όσο για τη στάση της πατρίδας μας στο ενδεχόμενο της ένοπλης σύγκρουσης, η ιστορία της είχε ήδη προαποφασίσει, βγάζοντας την πολιτική ηγεσία από το δίλημμα. ΟΧΙ. Το πρωί της 28^ης Οκτωβρίου οι σειρήνες αναγγέλλουν την είσοδο της χώρας στον πόλεμο. Ο κόσμος ξεχύνεται στους δρόμους, ο ένας μεταδίδει στον άλλο τα νέα, όλοι «σαν έτοιμοι από καιρό» δείχνουν την αγανάκτησή τους. «Τόση ιταμότητα, ε όχι». Αυτό το ΟΧΙ του πρωινού εκείνου, το αυθόρμητο, συμπυκνώνει το νόημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, έτσι όπως τη δίδαξε και τη βίωσε στην ιστορική διαδρομή της η Ελλάδα: «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης», «μολών λαβέ», αργότερα «αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών», έπειτα «ελευθερία ή θάνατος», και τώρα «όχι». Τη στιγμή εκείνη ο ελληνικός λαός ανέλαβε την ευθύνη του πεπρωμένου του, η Ελλάδα ως αξία απέκτησε υπόσταση, ορθώθηκε, έγινε ιδέα, φωτεινό σημείο στον ορίζοντα. ΟΧΙ!

Όχι στην υποταγή του μικρού στον μεγάλο, του αδύνατου στον δυνατό, του φτωχού στον πλούσιο, του ταπεινού στον υβριστή, ΟΧΙ του ελεύθερου έλλογου ανθρώπου στον παράφρονα. Το όχι εκείνο ήταν πέρα και πάνω από υπολογισμούς, πέρα από μαθηματικά και γεωμετρίες, ήταν βαθύτατα υπαρξιακό, δηλαδή ηθικό. Οι ποιητές μας, γνήσιοι πνευματικοί ταγοί του τόπου τους, αποτύπωσαν με το δικό τους τρόπο τη διάσταση του όχι, την άρνηση της Ελλάδας να υποκύψει στο συμβιβασμό. «Των λαών η μεγαλοσύνη δεν μετριέται με το στρέμμα» γράφει ο Παλαμάς και «σ’ αυτό το φέρετρο κείτεται η Ελλάδα» βροντοφωνάζει ο Σικελιανός στην πάνδημη κηδεία του ποιητή, το ’43, μεσούσης της Κατοχής, αφήνοντας εμβρόντητους τους Γερμανούς και Ιταλούς υβριστές μας. «Κύριε, όχι μ’ αυτούς» προσθέτει ο Σεφέρης, ενώ παράλληλα προφητεύει «Άφησε, μη ρωτάς, περίμενε. Το αίμα, το αίμα θα σηκωθεί σαν τον Άη Γιώργη τον καβαλάρη, για να καρφώσει πάνω στο χώμα τον δράκοντα». «Έλληνες μες στα σκοτεινά δείχνουν το δρόμο», δίνει κι ο Ελύτης το παρόν του, για να μην απουσιάσει κανείς μεγάλος μας από το προσκλητήριο στο οποίο δοκιμάστηκε «έως τον άκρον πόνον», κατά τον Σολωμό, η αντοχή και η ανθρώπινη συνείδηση. Κι έτσι ξεκινά το έπος του ’40 και, λίγους μήνες μετά, το έπος της εθνικής αντίστασης.

Σήμερα, 70 χρόνια μετά, έχουμε κάθε λόγο, ως Έλληνες, να νιώθουμε υπερηφάνεια, που συμβάλαμε κι εμείς με τις μικρές μας δυνάμεις στην αποδυνάμωση της ειδεχθέστερης μηχανής που στήθηκε ποτέ κατά της ανθρωπότητας. Πληρώσαμε με αμέτρητα δεινά τη στάση μας εκείνη: Αίμα, δάκρυα, φτώχια και πείνα, βασανιστήρια, εκτελέσεις, εξευτελισμούς, απύθμενο πόνο. Οι σύμμαχοί υμνούσαν τότε τον ηρωισμό και την καρτερία μας, στην πράξη όμως δεν στάθηκαν πάντα στο ύψος των περιστάσεων και συχνά μας εκμεταλλεύτηκαν. Όσο για τη Γερμανία, η στάση της όχι λίγες φορές ήταν: δεν είδαμε δεν ακούσαμε. Πολεμικές αποζημιώσεις; …τι ψάχνετε τώρα; Ας είναι. Οι Έλληνες είπαν το όχι για την τιμή και την αξιοπρέπειά τους, για κανέναν άλλο λόγο, και αυτά, η τιμή και η αξιοπρέπεια, είναι το μόνα πράγματα που δεν μπορεί να στερήσει κανείς από έναν άνθρωπο και από έναν λαό.

 Δημήτρης Μαρκαντωνάτος

Φιλόλογος