Μικρό οδοιπορικό στην ιστορία του σχολείου μας

Δρ. Νικόλαος Α. Ε. Καλοσπύρος,

 Φιλόλογος

Ένα μικρό οδοιπορικό στην ιστορία του σχολείου μας ισοδυναμεί στην πραγματικότητα με μία μεγάλη αναδρομή στην ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδος, προσώπων, τόπων και μύθων. Η αντίληψη των μεγεθών δεν επιτυγχάνεται με αδρές γραμμές και λιτές μονοκονδυλιές, όταν πρέπει κανείς να τιθασεύσει ζωντανές μνήμες και να συμπυκνώσει στην ειλικρινή του αφήγηση στεγήρεις τεθμούς, όπως την ωδινοτόκο ιστορία των Αναβρύτων που κρίμασιν (της ελληνικής πολιτείας και κοινωνίας) οις οίδεν Κύριος παραμένει βοώσα για τη μοίρα του δημοσίου σχολείου και τα οράματα μιας καλύτερης παιδείας που αξίζει αυτός ο τόπος ως ιστορικός γεννήτορας.

Το 1921, με βάση τα οριζόμενα στη διαθήκη της Ιφιγένειας Συγγρού, το ομώνυμο Κτήμα κληροδοτήθηκε στην τότε Ελληνική Γεωργική Εταιρεία –η  οποία το 1970 μετονομάστηκε σε «Ινστιτούτο Γεωπονικών Επιστημών» (Ν.Δ. 572/1970), νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου που εδρεύει στο Μαρούσι Αττικής και τελεί υπό τον έλεγχο και την εποπτεία του Υπουργείου Γεωργίας–, προκειμένου να ιδρυθεί σχολή κηπουρικής, πτηνοτροφίας, μελισσοκομίας, σηροτροφίας και κτηνοτροφίας, με αποστολή την εκπαίδευση «καλών γεωργών και κηπουρών». Το όνομα της περιοχής των Αναβρύτων (το συγκεκριμένο τοπωνύμιο εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1724 σε έγγραφο των οθωμανικών αρχών) μάλλον προήλθε από τα άφθονα πηγαία νερά της: η επικράτηση του πληθυντικού της σημερινής ονομασίας των Αναβρύτων μπορεί να συσχετισθεί με τις πολλές αναβλύζουσες πηγές, οι οποίες ωστόσο οφείλονται σε δευτερεύοντα αγωγό του Αδριάνειου υδραγωγείου, που διασχίζει το έδαφος των Αναβρύτων, καθ’ ότι δεν αποδεικνύεται η ύπαρξη ιδίου υδροφόρου ορίζοντος. Το Κτήμα Συγγρού έχει μάλιστα και αρχαιολογική αξία (σημειώνουμε ότι η μοναδική συστηματική ανασκαφή στο Κτήμα Συγγρού πραγματοποιήθηκε από τον αρχαιολόγο Ανδρέα Σκιά το 1901 στη νότια περιοχή του). Γνωρίζουμε σχετικές ενδείξεις από λίθινα εργαλεία της Νεολιθικής περιόδου (σήμερα σο μουσείο της Βέρνης) και από ταφικά κυρίως ευρήματα (επιτύμβιες στήλες) του 4^ου αι. π.Χ., ίσως από ταφικά μνημεία πέριξ της οδού που συνέδεε τον αρχαίο δήμο Άθμονον με την Κηφισιά (όμως, από τις επίσημες πηγές, μαρτυρείται ζωή στην περιοχή από τους κλασικούς χρόνους ελληνικής αρχαιότητας). Ως πρώτος ιδιοκτήτης του κτήματος αναφέρεται ο Βρετανός αρχαιολόγος Stin(;) (ίσως πρόκειται για τον Σκωτσέζο ζωγράφο James Skene που ασχολήθηκε με υδατογραφίες της Αττικής), ο οποίος λέγεται πως σκόπευε να πραγματοποιήσει στο Κτήμα ανασκαφές. Μετά το πέρας αυτών πούλησε το κτήμα στον Βρετανό αρχαιολόγο Carl Wild και από αυτόν το αγόρασε ο Ανδρέας Συγγρός, πιθανότατα γύρω στο 1875, την ίδια δηλαδή περίοδο που νυμφεύτηκε την Ιφιγένεια. Επειδή στη διαθήκη του το Κτήμα δεν μνημονεύεται, εικάζουμε πως αυτό ανήκε ήδη στην Ιφιγένεια Συγγρού και της είχε παραχωρηθεί ως γαμήλιο δώρο.

Το Κτήμα Συγγρού, ο χώρος του σχολείου μας, αποτελούσε ουσιαστικά τον περιβάλλοντα χώρο της έπαυλης του Ανδρέα Συγγρού, του «Πύργου», όπως την αποκαλούσαν οι πρώτοι διδασκόμενοι των Αναβρύτων· πρόκειται για κτίσμα του Γερμανού αρχιτέκτονα εκπροσώπου του ώριμου αθηναϊκού Nεoκλασικισμού Ερνέστου Τσίλλερ (Ernst Ziller, 1837-1923), σχεδιασμένο μάλλον στις αρχές του 1880, που έχει εμφάνιση μικρού φρουρίου με τους πυργίσκους και τις πολεμίστρες του (στοιχεία που εντάσσονταν στο ρεύμα του εκλεκτικισμού της εποχής και που αναβιώνουν σε επαύλεις της Κηφισιάς), αν και πολλά από τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του έχουν καταπέσει λόγω της εγκατάλειψης και είναι άγνωστο αν θα αποκατασταθούν ποτέ. Ο «Πύργος» πλαισιωνόταν από σειρά εγκαταστάσεων και βοηθητικών χώρων (επιστατικών –όπως είναι π.χ. η κατοικία Πανίτσα– εργατικών οικιών και αγροτικών παραπηγμάτων, στάβλων, αμαξοστασίων, ελαιοτριβείου, βουστασίου και αλευρόμυλου). Οι σπουδαιότερες σωζόμενες εξ αυτών είναι το βουστάσιο (διασώζεται σε καλή κατάσταση δίπλα στη σημερινή κεντρική είσοδο· πρόκειται για χαρακτηριστικό για τα τέλη του 19^ου αι. κτίσμα προς γεωργοκτηνοτροφική χρήση, με γυμνή λιθοδομή και προσεκτικά πελεκημένους γωνιόλιθους), το υπόγειο κελάρι πίσω από τα γραφεία του Ι.Γ.Ε. και η μεγάλη σταυροειδής δεξαμενή στα νότια και το ναΰδριο του Αγ. Ανδρέα. Τον Πύργο και τον Άγ. Ανδρέα περιέβαλαν κήποι, από τους οποίους απομένει σήμερα μία ξερή τεχνητή λίμνη και το ακρωτηριαμένο άγαλμα του Πάρη, έργο του γλύπτη Γεωργίου Μπονάνου.
 

Ο Ι. Ν. Αγίου Ανδρέα είναι ο μοναδικός ορθόδοξος ναός νεογοτθικού ρυθμού (με οξυκόρυφη κεραμοσκεπή, κεραίες στις γωνίες και στο καμπαναριό, πολύχρωμα τζάμια) στην Αθήνα. Κατασκευάσθηκε με βάση τα σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ, μαθητή του Θεόφιλου Χάνσεν. Ο Τσίλλερ είχε έρθει το 1861 στην Αθήνα, την πόλη που έγινε ο μόνιμος τόπος κατοικίας του για τα επόμενα 60 χρόνια. Το μικρό μονόχωρο παρεκκλήσιο ακολουθεί τον τύπο της βασιλικής παρουσιάζοντας πολλά κοινά στοιχεία με τον ρωμαιοκαθολικό ναό του Αγ. Λουκά στο Νέο Ηράκλειο Αττικής (ο οποίος θεμελιώθηκε το 1842 πάνω σε σχέδια του Θεόφιλου Χάνσεν και αποπερατώθηκε το 1845) όσο και με τις Gustav-Adolfkirche (1846-1849) των Ludwig Forster και Θεόφιλου Χάνσεν στη Βιέννη, και κυρίως με το μικρό παρεκκλήσιο του νεκροταφείου των Ευαγγελιστών στη Βιέννη (1865), επίσης έργο του Θ. Χάνσεν. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι συχνά ο Τσίλλερ επισκεπτόταν τη Βιέννη για να ενημερώνεται για τις αρχιτεκτονικές τάσεις που επικρατούσαν, είναι εύλογο να επηρεάστηκε από το έργο του δασκάλου του. Ποτέ όμως δεν θα μάθουμε αν η επιλογή του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού τύπου του ναϋδρίου υπήρξε επιθυμία του Συγγρού ή επιλογή του διάσημου αρχιτέκτονα, στον οποίον ανατέθηκε το έργο. Η σχολική εορτή του προστάτου αγίου («πολιούχου») των Αναβρύτων είναι αναμφιβόλως η του φερωνύμου αγίου (30 Νοεμβρίου). Η γενναία επιχορήγηση δωρητή που επιθυμεί να παραμείνει ανώνυμος οδήγησε στην ανάπλαση του ιστορικού ναϋδρίου (πέρας εργασιών τον Απρίλιο του 2007).
 

Στα 80 και πλέον χρόνια που πέρασαν από την εποχή που καταγράφηκαν οι αποφάσεις της διαθέτιδος, η έντονη αστικοποίηση των όμορων περιοχών μετέβαλε το τοπίο, με αποτέλεσμα η ευρύτερη περιοχή από αγροτική ενδοχώρα να μεταβληθεί σε πυκνό οικιστικό ιστό. Η ταυτόχρονη αποκλιμάκωση των γεωργικών δραστηριοτήτων στο εσωτερικό του Κτήματος και η αδυσώπητη φθορά του πανδαμάτορος χρόνου, σε συνδυασμό με την προκλητική ανθρώπινη αμέλεια, οδήγησαν στη σταδιακή απαξίωση πολλών από τις εγκαταστάσεις. Η φυσική βλάστηση του Κτήματος κινδύνεψε από πυρκαγιές (σημαντικότερη του 1981 που αποτέφρωσε 407 στρέμματα δάσους), άστοχες αποψιλώσεις, αυθαίρετες ανεγέρσεις κτημάτων, διανοίξεις δρόμων και έλλειψη διαχείρισης, αλλά, παρ’ όλ’ αυτά, δενδρώδεις πρίνοι σχημάτισαν ένα ενιαίο δασοσύστημα σπάνιας ομορφιάς, πνεύμονα οξυγόνου για τα βόρεια προάστια. Ο πρέσβης της Γαλλίας (1880-1886) Charles de Mouy, που διηγούμενος τις αναμνήσεις του σημειώνει «πέρασα εκεί μέσα από αληθινά πυκνά δάση, χαραγμένα με δρόμους για τις άμαξες, με κρυψώνες και διασταυρούμενα κλαδιά», παρατηρεί ότι αυτός ο παρθένος χώρος μετά τις επεμβάσεις του Συγγρού είχε μεταμορφωθεί σε «ένα θαυμάσιο πάρκο, γεμάτο από όλα τα φυτά της Μεσημβρίας». Με την αριθμ. 103571/7467 Υ.Α. του ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. της 17/31.12.1991 (ΦΕΚ Δ 968), με την οποία εγκρίθηκε το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Δήμου Αμαρουσίου, ολόκληρο το κτήμα Συγγρού, δηλαδή τα 970 στρέμματα δασικής έκτασης που έχουν εναπομείνει σήμερα από την αρχική έκταση του κληροδοτήματος, κηρύσσονται σαν τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και ορίζεται η ανάδειξη των αρχαιολογικών ευρημάτων του. Ήταν, επομένως, φυσικό αυτόν τον χώρο που απολάμβαναν οι περίοικοι και οι διάσημοι περιηγητές της αττικής γης, να τον γνωρίζει καλά και η βασιλική οικογένεια. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος αναφερόμενος στην έξωση του Θ. Δηλιγιάννη από το κυβερνητικό σχήμα το 1892 γράφει ότι την Καθαρά Δευτέρα της χρονιάς αυτής «η βασιλική οικογένεια είχε μεταβεί προς διασκέδασιν εις το μεταξύ Κηφισιάς και Αμαρουσίου κείμενον μέγα εξοχικόν κτήμα του Ανδρέα Συγγρού “Ανάβρυτα”».

Η Σχολή Αναβρύτων ιδρύθηκε με τον νόμο 1596/1950 (ΦΕΚ 297/20.12.1950) και με την ονομασία «Εθνικόν Εκπαιδευτήριον Αναβρύτων» ως ιδιωτικό ισότιμο λειτούργησε για πρώτη φορά το σχολικό έτος 1949-1950. Το Εκπαιδευτήριον στεγάστηκε στον ίδιο χώρο και στα κτίρια που εξακολουθούν και σήμερα, κατά το πλείστον, να φιλοξενούν το Πειραματικό Γυμνάσιο και το Γενικό Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων στο Κτήμα (άλσος) Συγγρού. Πρώτος Διευθυντής του Εκπαιδευτηρίου Αναβρύτων, στο οποίο φοίτησε και ο τέως Βασιλιάς Κωνσταντίνος Β΄, τότε διάδοχος, χρημάτισε ο Άγγλος παιδαγωγός Jocelin Winthrop-Young. Η πρωτοβουλία ανήκε στο «Εθνικόν Ίδρυμα», του οποίου πρόεδρος ήταν ο τότε Βασιλιάς Παύλος. Το βασιλικό ζεύγος Παύλος Α΄ (1901-1964) και Φρειδερίκη (1917-1981) συνδέονταν με φιλία με τον Πρίγκηπα Μαξ του Μπάντεν (Baden) και ήταν ενήμεροι για το επιτυχημένο παιδαγωγικό πείραμα του Kurt Hahn στο Ζάλεμ. Κατά παράδοξη φορά των γεγονότων, μετά την παλινόρθωση της δημοκρατίας και την κήρυξη εκπτώτου του Κωνσταντίνου, ακόμη και ο όμιλος των αποφοίτων των Αναβρύτων ψήφισαν κατά της βασιλείας, απόφαση που επηρέασε και τη γενικότερη λαϊκή ετυμηγορία κατά της μοναρχίας στο δημοψήφισμα για το πολίτευμα.
 

Όπως προαναφέρθηκε, το «Εθνικόν Εκπαιδευτήριον Αναβρύτων» εφάρμοσε με την έναρξη της λειτουργίας του ένα πρωτόγνωρο για τα νεοελληνικά δεδομένα εκπαιδευτικό σύστημα, δημιούργημα του Γερμανού παιδαγωγού Kurt Hahn, εμπνευσμένο κατά κύριον λόγο από τα κλασικά ιδεώδη του Πλάτωνα.

Ο Kurt Matthias Robert Martin Hahn γεννήθηκε από Εβραίους γονείς, τον Oscar, πλούσιο Εβραίο βιομήχανο, και τη Charlotte Hahn το γένος Landau, στις 5 Ιουνίου 1886 στο Βερολίνο. Μεγάλωσε στο Βερολίνο (Wilhelmsgymnasium) και σπούδασε φιλοσοφία και κλασική φιλολογία στα Πανεπιστήμια του Βερολίνου (1904-1906), της Χαϊδελβέργης, του Freiburg, του Göttingen (1906-1910) και στο Κολλέγιο Christ Church της Οξφόρδης (1911-1914). Ο Hahn αντιμετώπιζε διάφορα προβλήματα υγείας .To 1912 o χειρουργός V. Horsley πραγματοποίησε την πρώτη επέμβαση για να τον απαλλάξει από ισχυρές κεφαλαλγίες που προκαλούσε η στένωση του λεγόμενου αγωγού του Σύλβιους που επέτεινε την πίεση του εγκεφαλονωτιαίου υγρού του εγκεφάλου. Οι περιπέτειες της υγείας του ενέπνευσαν τον Hahn που έλεγε συχνά ότι «η αναπηρία σου είναι η ευκαιρία σου». Το 1914 προσελήφθη στο γερμανικό υπουργείο εξωτερικών, στην υπηρεσία γνωστή ως «Zentralstelle für Auslandsdienst», για να παρακολουθεί τον βρετανικό τύπο. Εκεί εξέφραζε τη διαφωνία του για τον τορπιλισμό πλοίων που μετέφεραν πολίτες.

Το 1918 προσελήφθη ως ιδιαίτερος γραμματεύς του Πρίγκηπα Μαξ του Μπάντεν, του τελευταίου αυτοκρατορικού Καγκελλαρίου της Γερμανίας. Ως ακόλουθος του Dr Melchior τον Φεβρουάριο του 1919 ο Hahn πρωτοστάτησε στην προετοιμασία της «Heidelberger Vereinigung» ιδρυθείσης από μία πολιτική ένωση πολιτών (μεταξύ των οποίων οι Max von Baden, Max Weber, Robert Bosch). Σκοπός της «Heidelberger Vereinigung» ήταν να προσφέρει στη Γερμανία επιχειρήματα κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων στις Βερσαλλίες, που κατέληξαν στη Συνθήκη των Βερσαλλιών, ώστε να διευθετηθεί μία «Frieden des Rechts und der Gerechtigkeit» υπέρ της Γερμανίας, κατά τα δεκατέσσερα σημεία του σχεδίου του Woodrow Wilson. Τον Ιούνιο του 1919, όταν ο Μαξ του Μπάντεν αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική ζωή, τότε μαζί με τον Hahn πήγαν στο Ζάλεμ (Salem) και ο Hahn τον βοήθησε να γράψει τα απομνημονεύματά του Memoirs and Documents (δημος. το 1927).

Στις 15 Δεκεμβρίου 1974 ο Hahn πέθανε στο Ravensburg της Γερμανίας και η κηδεία του τελέστηκε στις 20 Δεκεμβρίου στο Ζάλεμ. Για τον θάνατο του Hahn η λονδρέζικη εφημερίδα The Times σημείωναν ότι «κανείς άλλος στις μέρες μας δεν δημιούργησε πιο πρωτότυπες ιδέες και, συγχρόνως, διέθετε το χάρισμα να τις θέσει σε εφαρμογή».

Ο Hahn, εκκεντρική αλλά παιδαγωγικώς χαρισματική προσωπικότητα, δεν ακολούθησε ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, καθώς δεν επεδίωξε πανεπιστημιακούς τίτλους και δεν αναλώθηκε σε συγγραφικό έργο, αλλά αφιέρωσε τη ζωή του στην εφαρμογή των παιδαγωγικών του ιδεών. Βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής Γραμματείας και θαυμαστής της Πολιτείας του Πλάτωνος (στο επίκεντρο της οποίας αναπτύσσεται το απαράμιλλο περί παιδείας πλατωνικό όραμα) –το 1910 δημοσίευσε μία νουβέλα («Frau Elses Verheissung») με εκπαιδευτικά θέματα εμπνευσμένος από την αρχαία Ελλάδα και κυρίως τον Πλάτωνα– ο Kurt Hahn επηρεάστηκε από τον Πλάτωνα αλλά και μεταγενέστερους στοχαστές, τον Ιμμ. Καντ, τον Cecil Reddie και τον Hermann Lietz. Απαριθμούμε τους σπουδαιότερους εκπαιδευτικούς καρπούς του Hahn: Schule Schloß Salem (1920), Gordonstoun (1934), Duke of Edinburgh’s Award (1956), Outward Bound School (στο Aberdovey της Ουαλλίας, 1941), Atlantic College / United World Colleges (1962), Round Square Schools (1967), International Baccalaureate (1968).
 

Αξίζει να επιμείνουμε στις πλατωνικές ρίζες του εκπαιδευτικού οραματισμού του ιδρυτή τέτοιων σχολείων. Από την παιδεία, επειδή ακριβώς διεισδύει στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, αρχίζει, κατά τον Πλάτωνα, το θεμελίωμα της καινούργιας πολιτείας, γι’ αυτό και στην Ακαδημία συνευωχούνταν οι ψυχές διαλεχτών νέων, με στόχο την καλλιέργεια του έρωτα, του οποίου την αναγωγική αίγλη δυναμώνει η πλατωνική παιδεία και τον ανυψώνει στην περιωπή δαιμόνιας δύναμης που συγκλονίζει την ψυχή και στρέφει το πνεύμα από την πρόσκαιρη στην αγέραστη και διαιώνια ομορφιά. Καθώς, για να αναδώσουν οι δυνάμεις της ανθρώπινης ψυχής, πρέπει να ανθίσουν μέσα της ο μύθος και ο λόγος, χρειάζεται η παιδεία και ο κατάλληλος οδηγός του πλατωνικού εφήβου, ο «δαιμόνιος ανήρ», ο Σωκράτης, που υποδεικνύει στον έφηβο να εγκαταλείψει τα βάναυσα για την αγάπη της ιδέας. Ο Hahn αναζητούσε στην παιδαγωγική σκέψη του τον έρωτα για τη δημιουργική νεότητα, αυτή την ανειρήνευτη δύναμη της ψυχής που με λαχτάρα να πραγματώσει την αντικειμενική του ανθρώπου μορφή παίρνει κάθε φορά μέσα στα ενεργήματα και στα θεωρήματα του πνεύματος ουσιαστική μορφή. Όπως η ιέρεια Διοτίμα σε τελευταία ανάλυση δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να περιγράφει το θαυμαστό έργο της πλατωνικής Ακαδημίας, όπου καλοκαμωμένοι και ώριμοι νέοι συνδέονταν με αγνή και στέρεη φιλία, έτσι και ο Hahn φρονούσε ότι κάθε παιδί έφερε μέσα του εσώτερες πνευματικές δυνάμεις όπως την ικανότητα να προβαίνει σε κρίσεις επί ηθικών ζητημάτων, καθώς και ότι προτεραιότητα του σχολείου πρέπει να είναι και ο εφοδιασμός των μαθητών με τη δύναμη να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές ασθένειες (διάφορες εστίες παρακμής). Όσο για τη σωματική γυμναστική, πίστευε ότι κάθε νέο παιδί κουβαλούσε μέσα του τόσο τη φυσική ικανότητα όσο και τη φυσική ανικανότητα, οπότε επαφίεται στη δυνατότητα του εκπαιδεύοντος αφ’ ενός να προσδώσει σημασία στις ευκαιρίες για δύναμη και αφ’ ετέρου να το βοηθήσει να υπερβεί τις εγγενείς αδυναμίες. Εξ ου και η αφοριστική διατύπωσή του: «Διαθέτεις περισσότερες δυνάμεις μέσα σου απ’ ό,τι νομίζεις».
 

Η διαφωνία του Hahn με τους συγχρόνους του επαγγελματίες παιδαγωγούς-θεωρητικούς της εκπαίδευσης και τον θεσμό των δημόσιων σχολείων, καθώς και η πικρή εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τον έκαναν να αναζητήσει περισσότερο βιώσιμες λύσεις, όπως παρατηρεί ο H. Röhrs. Η συχνά παρατηρούμενη αποτυχία να στρέψουν το παιδί σε ελκυστικές ενασχολήσεις που ταιριάζουν στο στάδιο της ανάπτυξής του, καθιστούσε τα κρατικά σχολεία ένα απλό μέσο προσέγγισης. Το ζήτημα για τον Hahn (υπέρμαχος της παιδαγωγικής του βιώματος Erlebnispädagogik) είναι να ενεργοποιήσει τη χαρά και τη δίψα του νέου για μάθηση μέσω δημιουργικών και ελκυστικών ενασχολήσεων. Επ’ αυτού είχε τη γνώμη ότι η αποδοχή της ευθύνης καθιστά την προσωπικότητα του αναπτυσσόμενου παιδιού λιγότερο ατομοκεντρική και την γεμίζει ενθουσιασμό. Λέγεται πως όταν κάποιος επίσημος Αμερικανός, ενόσω τον ξεναγούσε στο σχολείο του Ζάλεμ ο συνέταιρος του Hahn, Μαξ του Μπάντεν, υπέβαλε την ερώτηση για το ποιος λόγος έκανε τον Πρίγκηπα περήφανο για το συγκεκριμένο σχολείο του Ζάλεμ, ο Μαξ του απάντησε ότι δεν υπήρχε τίποτε πρωτότυπο και ότι τους είχαν εμπνεύσει όλα τα είδη και οι θεωρίες της εκπαίδευσης. Όταν ο Αμερικανός φίλος του αποκρίθηκε ότι οπωσδήποτε όλα τα πρότυπα σχολεία έπρεπε να διεκδικούν κάποια πρωτοτυπία, εκείνος απάντησε ότι «στην εκπαίδευση όπως και στην ιατρική, πρέπει να επωφελείται κανείς από τη σοφία χιλιετιών, διότι, αν χρειαστείς χειρουργό και σου προτείνει να προχωρήσει σε σκωληκοειδεκτομή με τον πλέον πρωτότυπο τρόπο, τότε καλύτερα θα κάνεις να αναζητήσεις άλλον χειρουργό».
 

Η έμφαση του Hahn στην «εμπειρική θεραπεία» ίσως έλκει θεωρητικώς την καταγωγή από τον Pestalozzi και τον Dewey, κι ίσως να εγκρύπτεται στη σκέψη του και η θεωρία του James για την ψυχολογική παρόρμηση ως μέσο αυτογνωσίας, όμως στο παιδαγωγικό του όραμα ο Hahn συνδύαζε τα ήδη εγνωσμένα με τις δυνατότητες του καινού συνδυασμού. Από τις πλέον γνωστές ρήσεις του Hahn ήταν η εξής: «Θεωρώ απώτερο σκοπό της εκπαίδευσης να εξασφαλίσει την επιβίωση των εξής ποιοτήτων: μιας επιχειρησιακής περιέργειας, ενός ακαταγώνιστου πνεύματος, εμμονή στην επιδίωξη, ετοιμότητα για λογική αυταπάρνηση, και, πάνω απ’ όλα, συμπόνια». Μολονότι η αντίληψή του για την υπηρεσία των άλλων και της ανθρωπότητας έχει την αρχή του σε παλιές αριστοκρατικές αξίες και αντιλήψεις, πάντως το ιδεώδες της παιδείας είναι πρωτίστως πλατωνικό.

Σκοπός του Εθνικού Εκπαιδευτηρίου Αναβρύτων ήταν: η «διά της καταλλήλου αγωγής και παιδείας α) χρηστή διαμόρφωσις του χαρακτήρος, β) υγιεινή διάπλασις του σώματος και γ) ανάπτυξις των πνευματικών και λοιπών ικανοτήτων του μαθητού, εν τω πλαισίω ελληνοχριστιανικών παραδόσεων, επ’ αγαθώ της πατρίδος». Στον Ύμνο του Εκπαιδευτηρίου («Ύμνο Σου ψάλλουμε Ουράνιε Πατέρα, / Θείο παιάνα, θερμή προσευχή, / Στη νίκη οδήγα μας νύχτα και μέρα, / Στον τίμιον αγώνα για την αρετή. [...] Βόηθα την πίστη μας να πολεμήση / Κάθ’ ανομία που μας τυραννεί / Κι αιώνια τρόπαια νίκης να στήση / Ειρήνη, αγάπη, ομόνοια, σ’ όλη τη γη») που θυμίζει προσκοπικό άσμα, γίνεται λόγος για τις απόψεις του Hahn. Μέσα για την επίτευξη των σκοπών αυτών ήταν τα σχολικά μαθήματα, οι θρησκευτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και οι εξωσχολικές δράσεις.

Το Εκπαιδευτήριον περιελάμβανε τρεις ανώτερες τάξεις του Δημοτικού σχολείου, Πρότυπο Γυμνάσιο και Πρότυπο Λύκειο. Οι μαθητές γίνονταν δεκτοί μόνον κατόπιν αυστηρών εξετάσεων και όλοι τους ήταν οικότροφοι (εσωτερικοί), αφού το Εκπαιδευτήριον εισέπραττε τροφεία με τα οποία κάλυπτε τα έξοδά του και μερική μόνο επιχορήγηση από το Ε.Ι.Β.Π.

Το 1954-1955 το σχολείο αποτελούσαν τέσσερα κτίρια: το «Λευκόν» (κτίστηκε το 1950, αρχικώς ως οικοτροφείο, από τον αρχιτέκτονα Α. Κριεζή, με προσθήκες στο κτίριο το 1956· το ισόγειο λειτουργούσε αρχικώς ως διδακτήριο και ο 1^ος όροφος ως οικοτροφείο· πρόκειται για το σημερινό κτίριο του Πειραματικού Λυκείου), το «Ανατολικόν» (κτίσθηκε το 1952 κυρίως για οικοτροφείο, με σχέδια του αρχιτέκτονα Δ. Τριποδάκη· αργότερα λειτούργησε ως διδακτήριο των μαθητών του Γυμνασίου· πρόκειται για το κτίριο του σημερινού Πειραματικού Γυμνασίου), ο «Υμηττός» (ολοκληρώθηκε το θέρος του 1954, με σχέδια του αρχιτέκτονα Δ. Τριποδάκη· αρχικώς περιελάμβανε κοιτώνες και εντευκτήριο των μαθητών του Δημοτικού, αργότερα απετέλεσε διδακτήριο των μαθητών του Γυμνασίου· πρόκειται για το σημερινό ΤΕΕ) και ο «Πύργος» (για τους μαθητές Δημοτικού). Κατά καιρούς στήθηκαν διάφορα παραπήγματα για να στεγάσουν διδακτήρια των μαθητών που ολοένα πολλαπλασιάζονταν αριθμητικώς.

Το σχολείο στηριζόταν στη λειτουργία του οικοτροφείου και του διδακτηρίου, λειτουργία στην οποία κυριαρχούσε ένα σύστημα πειθαρχίας και αυτοδιοίκησης με πλατωνική «διάκριση»: η αυτοδιοίκηση απαρτιζόταν από μια πυραμίδα αξιωμάτων, στην κορυφή της οποίας ήταν ο φύλακας (αρχηγός των μαθητών) και ακολουθούσαν ο βοηθός φύλακα, οι βαθμοφόροι, οι δόκιμοι και τέλος οι λευκοί. Η επιλογή των λευκών γινόταν από τη Διεύθυνση του σχολείου, ενώ των υπολοίπων από ένα συμβούλιο απαρτιζόμενο από παιδαγωγούς και μαθητές, όπου λειτουργούσαν με αξιοκρατικά κριτήρια πλατωνικής προέλευσης (επιλογή των αρίστων) και ανοικτές συνεδριάσεις. Οι μαθητές βίωναν μια σχολική πραγματικότητα έντονα επηρεασμένη από την κοινή διαβίωση στο οικοτροφείο. Το αυστηρό πρόγραμμα συντηρούσαν πολλές υποχρεώσεις, καθημερινώς αξιολογούμενες: ορθρινή έγερση, κρύο λουτρό, τροχάδην και πρωϊνή (σουηδική) γυμναστική, πλύσιμο, ντύσιμο, στρώσιμο της κλίνης, πρωινή επιθεώρηση, μαθήματα στο διδακτήριο, ενόργανη γυμναστική, πάλι μαθήματα, επιστροφή στον κοιτώνα της τάξης του, τακτοποίηση, καθαριότητα, επιθεώρηση, φαγητό στην τραπεζαρία του «Ανατολικού» με την αντιστοιχούσα υπηρεσία τραπεζοκόμου και κουζίνας, μεσημεριανή ωριαία περίπου ανάπαυλα, ένδυση με την αθλητική περιβολή ή τη φόρμα εργασίας ανάλογα με το εβδομαδιαίο πρόγραμμα, αθλοπαιδιές (πετοσφαίριση, καλαθοσφαίριση, χόκεϋ, στίβος) ή πρακτική χειρωνακτική εργασία (σκάψιμο, χτίσιμο, ξυλουργικές εργασίες, αποχετεύσεις, καθάρισμα χώρων ή χοιροστασίων της Γεωργικής Σχολής), ζεστό λουτρό και σωματική καθαριότητα, πρόχειρο φαγητό και ρόφημα, τρίωρη απογευματινή ομαδική μελέτη στο διδακτήριο, 5-8 μ.μ., υπό την επίβλεψη των καθηγητών, επιθεώρηση, δείπνο στο «Ανατολικό», ημίωρη ανάπαυση, διάβασμα και σκάκι, βραδινό σιωπητήριο, απολογισμός καθηκόντων ημέρας, ύπνος. Το ημιστρατιωτικό πρόγραμμα προέβλεπε επισκεπτήριο γονέων και συμμετοχή σε διάφορες ομάδες του σχολείου, λ.χ. θεατρική υπόδυση ρόλων (το υπαίθριο θεατράκι των Αναβρύτων, που ολοκληρώθηκε εντός διμήνου, εγκαινιάστηκε στις 19 Ιουνίου 1956), κατασκηνώσεις και στρατιωτική διαβίωση, προετοιμασία των ενδοσχολικών εορτών και καθημερινό εκκλησιασμό στο ναΰδριο του Αγ. Ανδρέα.
 

Το οικοτροφείο με την κοινή διαβίωση των μαθητών έπαιζε ουσιώδη ρόλο στην ανάπτυξη του προγράμματος, και όχι τόσο το διδακτήριο που λειτουργούσε παράλληλα για την επίτευξη του δικού του έργου, επειδή το εκπαιδευτικό σύστημα αποσκοπούσε κυρίως στην ανατροφή των νέων (ανάπτυξη α) της προσωπικής ευθύνης και ηθικής ακεραιότητας και β) της ομαδικής ευθύνης και συνεργασίας), κατά τις επιταγές του ιδρυτή του Kurt Hahn. Ο Hahn, ο οποίος ήρθε προσκεκλημένος στα Ανάβρυτα στις 7 Φεβρουαρίου 1957 και έμεινε δέκα ημέρες ενημερωνόμενος για τη λειτουργία του σχολείου,  χαρακτήρισε το Εθνικόν Εκπαιδευτήριον Αναβρύτων ως το καλύτερο από τα αδελφά σχολεία της Ομάδας της Στρογγυλής Πλατείας, αφού πέραν των άλλων είχε επιτευχθεί η παιδαγωγική ομογενοποίηση και συμβίωση μαθητών από διάφορες κοινωνικές τάξεις και τοπική προέλευση.

Με το Β.Δ. 662/1971 καταργήθηκε το «Εθνικόν Εκπαιδευτήριον Αναβρύτων» και αντ’ αυτού ιδρύθηκε το «Γυμνάσιον Αριστούχων Αναβρύτων», οπότε τα έξοδα των μαθητών που εξακολουθούσαν να είναι όλοι οικότροφοι βάρυναν το κράτος μέσω του Ε.Ι.Β.Π.

Το 1974, επειδή το Ε.Ι.Β.Π. αντιμετώπιζε πρόβλημα για τη συνέχιση της λειτουργίας του «Γυμνασίου Αριστούχων» εξαιτίας των υπερβολικών δαπανών και των διενέξεων που είχαν προκληθεί με το Ι.Γ.Ε. ως προς το ύψος του ενοικίου και τους χώρους που χρησιμοποιούσε το Γυμνάσιο, ζήτησε τη συμπαράσταση του Υπουργείου Παιδείας για αναδιοργάνωση του σχολείου, με σκοπό την εξεύρεση ίδιων πόρων για τη διατήρηση των εγκαταστάσεων του σχολείου. Το 1975 με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας (Φ. 220.61/4/6351/1.2.1975) μετατρέπεται σε «Πρότυπο Εκπαιδευτήριο Αναβρύτων» με οικότροφους που πληρώνουν τα τροφεία και εξωτερικούς μαθητές. Όλοι εισάγονται μετά από γραπτές εξετάσεις. Το οικοτροφείο λειτούργησε μέχρι το 1976, για 27 έτη.

Στη συνέχεια, το σχολείο λειτούργησε με μισούς μαθητές οικότροφους και τους άλλους μισούς εξωτερικούς, με διαφορετικές συνθήκες μάθησης, μέχρι το 1991, όταν καταργήθηκε τελείως το οικοτροφείο και όλοι οι μαθητές μετατράπηκαν σε εξωτερικούς. Το σχολικό έτος 1976-1977 καταργούνται τα εξαετή Γυμνάσια και επανέρχονται τα τριετή Γυμνάσια και Λύκεια. Έτσι (Π.Δ. 508/9-6-1977, με την αριθμ. 57243/11-6-1977 και άλλες υπουργικές αποφάσεις) μετονομάζεται σε «Πρότυπο Γυμνάσιο-Λύκειο Αναβρύτων» με την ενιαία ονομασία «Πρότυπος Σχολή Αναβρύτων». Κάθε τάξη αποτελείται από τρία τμήματα, αλλά ένα ποσοστό των μαθητών είναι οικότροφοι (το σχολ. έτος 1977-1978 φοιτούν 180 οικότροφοι που πληρώνουν και 140 εξωτερικού μαθητές που δεν πληρώνουν δίδακτρα, αφού ήδη το σχολείο είναι δημόσιο).

Τα επόμενα έτη λειτουργεί και Κλασσικό Λύκειο (στεγαζόμενο στον «Πύργο», ως νέα σχολική μονάδα, εκτός Προτύπου σχολής) υπό την ενιαία διεύθυνση του Γεν. Επιθεωρητή κ. Κ. Γρηγοριάδη (καθώς τα Ανάβρυτα ήταν Έδρα Επιθεώρησης).

Το 1982 καταργούνται οι εξετάσεις εισαγωγής (στα μαθήματα της έκθεσης και της πρακτικής αριθμητικής), απόφαση που αφορά σε όλα τα Πρότυπα σχολεία και οι μαθητές εισάγονται με κλήρωση, οπότε και τα Ανάβρυτα έχασαν τον «ελιτίστικο» χαρακτήρα τους.

Με τον νόμο 1566/1986 μετατρέπεται σε Πειραματικό Γυμνάσιο-Λύκειο με διαφορετικές διευθύνσεις και οι καθηγητές της Προτύπου Σχολής Αναβρύτων ανήκουν οργανικά στο Πειραματικό Γυμνάσιο ή στο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων. Με εξωτερικούς μαθητές που δεν πληρώνουν δίδακτρα συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι σήμερα, και με τις υπ’ αριθμ. 4875/1992, 8802/1995 αμετάκλητες αποφάσεις του Εφετείου Αθηνών κρίθηκε ότι η λειτουργία του Πειραματικού Γυμνασίου-Λυκείου Αναβρύτων στα κτίσματα του κληροδοτήματος Ιφιγενείας Συγγρού εμπίπτει στους σκοπούς που έταξε η διαθέτις με την από 31.5.1921 διαθήκη της.

Στη σημερινή προίκα του δημοσίου Πειραματικού Γυμνασίου και του Γενικού (μέχρι πρότινος Ενιαίου) Πειραματικού Λυκείου Αναβρύτων εγγράφεται η επιλογή καθηγητών με αυξημένα προσόντα, κατά τη νομοθεσία που διέπει τις μεταθέσεις εκπαιδευτικών στα Πειραματικά σχολεία της επικράτειας, οι υποδειγματικές διδασκαλίες για τους φοιτητές όλων των τμημάτων της Φιλοσοφικής Σχολής και για τους νεοδιόριστους εκπαιδευτικούς (εισαγωγική επιμόρφωση των Π.Ε.Κ.) σε δύο περιόδους εκάστου σχολικού έτους (Νοέμβριο και Μάρτιο-Απρίλιο), οι αδελφοποιήσεις με σχολεία του εξωτερικού και οι ανταλλαγές επισκεψεων, η πραγματοποίηση προτύπων σεμιναρίων για συναδέλφους της Δευετροβάθμιας, ακόμη και η χρήση του ονόματος του Λυκείου Αναβρύτων από αποφοίτους του επιστήμονες ως στοιχείου ιδιάζοντος κύρους για το βιογραφικό σημείωμα. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις σε φορείς και εκπαιδευτικά ιδρύματα του εξωτερικού που η φήμη των Αναβρύτων αναγνωρίζεται ακόμη.

Ίσως κάποιος φιλοκατήγορος ιστορικός της σύγχρονης εκπαίδευσης θα μπορούσε να επισημάνει διάφορους παράγοντες που δεν επέτρεψαν (και δεν επιτρέπουν ...) σε σχολεία σαν τα Ανάβρυτα να συνεχίσουν επακριβώς το έργο που οραματίστηκε ο ιδρυτής τους: Να είναι η φυσική παρακμή των αξιών που συμπαρακολουθεί τις εποχές, και δη τις εποχές με κλασική παιδεία, η οποία φθίνει ανά τον κόσμο; Μήπως ευθύνεται και η πολεμική κατά του σχολείου από ορισμένους που προφασιζόμενοι απόλυτη δημοκρατική συνείδηση θεώρησαν πως γκρέμιζαν κάθε κατάλοιπο του βασιλικού παρελθόντος και της σύνδεσής του με το σχολείο των Αναβρύτων); Τι κι αν η ανθρώπινη αχαριστία και επιλεκτική αμνησία για χώρους και πρόσωπα που διαμόρφωσαν το εθνικό γίγνεσθαι συνεχίζεται, για να επιβεβαιώνεται το νεοελληνικότερο «σύνδρομο του Κρόνου», ώστε να υποβαθμιστεί ο ρόλος του σημαντικότερου δημόσιου σχολείου της σύγχρονης ελληνικής επικράτειας (κατά την ομολογία των αντικειμενικών παρατηρητών της αλλοδαπής); Ή η θνήσκουσα κλασική παιδεία θρηνεί τα άθλα της και νοσταλγικώς τανύει την κεφαλήν, για να υποδείξει στις επερχόμενες γενιές παρελθούσες εποχές δόξης; Πάντως, όποιος κι αν είναι ο λόγος, ευελπιστούμε πως η ιστορία των Αναβρύτων θα αναδειχθεί ισχυρότερη από τις περιστάσεις, αφού η γνήσια παιδεία δεν γίνεται μουσειακό ιδεώδες αλλά ανέκαθεν συνιστούσε εφαλτήριο και κατάθεση ψυχών.

Ως κατακλείδα αντιγράφουμε από το περιοδικό Ανάβρυτα («Τριμηνιαίον περιοδικόν των μαθητών Εθνικού Εκπαιδευτηρίου Αναβρύτων»), τεύχ. 1 (έτος Α΄, Οκτ.-Δεκ. 1955), σελ. 3 (: «Η έκδοσί μας», σημείωμα που υπογράφει ο Δ/ντής Σπουδών του Ε. Ε. Α. Θεόδ. Παπακωνσταντίνου, Γεν. Επιθ. Μέσης Εκπ/σεως): «Σκοπός του περιοδικού δεν είναι να ικανοποιήση μικροφιλοδοξίες ψευτοφιλολογούντων νεανίσκων, ούτε να διαφημίση το σχολείο, αλλά να παρουσιάση ατόφια τη δημιουργική προσπάθεια, που συστηματικά και αθόρυβα καταβάλλεται στο ιδιότυπο σχολείο μας και σταθερά κατατείνει σε σαφώς καθορισμένο σκοπό».

Δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι και οι κοινότητες αλλά και τα ζώντα ιδρύματα την ιστορία τους, προπάντων η ΠΑΙΔΕΙΑ. Να γιατί, άλλωστε, φώναζε ο Πλαύτος «Numquam edepol temere tinnit tintinnabulum: nisi qui illum tractat aut movet, mutumst, tacet» (= Μα τον Δία, από μόνο του κανένα κουδούνι δεν κτυπά· εάν κανείς δεν το τραβά ή δεν το κουνά, παραμένει βουβό).